Nấm ăn, nấm dược chất chẳng những có giá trị về mặt dinh dưỡng (rất giàu protein - đạm thực vật, chiếm 30 - 40% chất khô, glucid, lipid, các axit amin, vitamin, các khoáng chất...), Nấm còn có các hoạt chất sinh học (polysaccharide - chất đa đường, axit nucleic...). Bởi thế, có thể coi nấm như một loại rau sạch, thịt sạch, thực phẩm chức năng, thuốc trong y dược.

Nước ta có trên 40 triệu tấn rơm rạ, và hàng chục triệu tấn mạt cưa, bã mía, thân lõi ngô phần nhiều đang đốt bỏ, gây ô nhiễm môi trường. Nếu dùng số vật liệu này để chuyển sang trồng nấm thì sẽ tạo ra hàng triệu tấn nấm thương phẩm phục vụ nội tiêu và xuất khẩu, đem lại nguồn thu lớn cho nhà nước.

SX nấm ăn và nấm dược chất phù hợp với quờ quạng các vùng, miền trong cả nước. Hàng triệu lao động nông thôn sẽ có công ăn, việc làm, thu nhập ổn định, góp phần phát triển kinh tế, chính trị, an sinh xã hội.

  dân cày thôn Bùng, xã Bình Dương (Gia Bình, Bắc Ninh) thu hoạch nấm rơm trái vụ  

Vốn để đầu tư phát triển ngành nấm đốn là nguyên liệu, công cần lao (chiếm tới 70 - 80% đầu vào) đã có sẵn ở trong nước. Trồng nấm không phải nhập cảng bất cứ vật liệu, vật tư, phân bón... Từ nước ngoài như các ngành SX khác cơ mà tạo ra sản phẩm có giá trị kinh tế cao.

Phế thải sau thu hoạch nấm chuyển sang làm phân hữu cơ, chất lượng loại phân bón này tương đương với phân chuồng loại tốt. Thời tiết khí hậu ở VN cho phép SX sờ soạng các loại nấm trên thế giới đang nuôi trồng (khoảng gần 100 chủng loại).

Từ những năm 1970, chúng ta đã bắt đầu để ý đến việc nghiên cứu và SX nấm, đến nay đã làm chủ được công nghệ chọn tạo giống, nuôi trồng, chế biến 18 loại nấm ăn và nấm dược liệu. Các công nghệ này đang phổ cập cho nhiều người dân áp dụng để SX.

Thị trường tiêu thụ sản phẩm nấm ở trong nước và thế giới ngày càng phát triển. Toàn thế giới có khoảng 5 triệu tấn nấm lưu thông, trong đó Trung Quốc là nước xuất khẩu nấm lớn nhất, Mỹ, Nhật, Tây Âu... Phải nhập khẩu nấm vì trong nước SX không đủ và giá rất cao.

Ngay nước ta cũng đang phải nhập cảng một số loại nấm cao cấp như kim châm, đùi gà, ngọc châm, nấm hương, linh chi từ Trung Quốc, Hàn Quốc, Đài Loan với số lượng hàng chục ngàn tấn/năm. Dự đoán trong tương lai nhu nhà tiêu dùng nấm càng ngày càng tăng ở cả hai thị trường trong nước và thế giới.

Hiệp hội Nấm ăn thế giới khuyến cáo: Nấm ăn và nấm dược chất là thức ăn của loài người trong thế kỷ 21. Đánh giá sự văn minh của một nhà nước căn cứ vào chỉ tiêu bình quân lượng nấm tiêu thụ/đầu người/năm của quốc gia đó là bao nhiêu kg? Hiện một số nước như Mỹ, Nhật Bản, Đức đang tiêu thụ 5 - 6 kg nấm/người/năm.

 KHCN phát triển nấm 

Trong mấy chục năm qua các viện, trường, trung tâm nghiên cứu ở VN đã ứng dụng các kết quả trong lĩnh vực công nghệ sinh học như kỹ thuật di truyền, nuôi cấy mô, đột biến, công nghệ lên men... Từ phòng thí điểm đến các cơ sở SX để chọn tạo, SX, nuôi trồng, chế biến nấm ăn và nấm dược liệu.

Năng suất và chất lượng một số loại nấm (mộc nhĩ, nấm rơm) tương đương với Trung Quốc, Đài Loan. Nhiều loại nấm khác mới chỉ đạt 60 - 70% về năng suất và chất lượng so với các nước phát triển trên thế giới.

SX nấm ăn và nấm dược chất đòi hỏi phải thực hiện một chuỗi các công nghệ khép kín từ khâu chọn tạo giống, xử lý vật liệu, môi trường nuôi, coi ngó, thu hái, bảo quản, chế biến phòng trừ sâu bệnh. Đây là một ngành công nghệ sinh học nông nghiệp công nghệ cao.

Các ngành công nghiệp khác như điện công nghiệp, xây dựng, liên lạc, cơ khí chế tác máy, điện lạnh, tự động hóa sẽ phát triển đồng bộ với ngành SX nấm. Đó là các thiết bị dùng trong SX giống, nuôi trồng, chế biến nấm như vô trùng vật liệu, điều chỉnh nhiệt độ cao, thấp, tưới phun, thông khí, các loại máy cắt, ép rơm rạ, nghiền mạt cưa, thân lõi ngô, đảo trộn vật liệu, đóng túi, cấy giống tự động, cắt nấm, sấy khô, đóng hộp...

Trung Quốc đã tổng kết cứ 1 người trồng nấm chuyên nghiệp thì sẽ có thêm 28 người ăn theo. Phát triển ngành nấm sẽ thúc đẩy ngành y tế để SX các loại thuốc bổ, thuốc bệnh, thực phẩm chức năng, mỹ phẩm...

 SX nấm trong nước và thế giới 

Mỗi năm nước ta SX được khoảng trên 250.000 tấn nấm tươi các loại, đẵn là nấm rơm, mộc nhĩ, nấm sò, nấm mỡ, linh chi... Tổng kim ngạch XK đạt gần 100 triệu USD/năm, đốn là nấm rơm muối, đóng hộp; mộc nhĩ khô; nấm mỡ tươi và muối. Thị trường XK khoảng trên 20 nước nhưng vẫn không đáp ứng đủ nhu cầu.

Giá và chất lượng nấm XK của VN có thể đủ sức cạnh tranh với Trung Quốc và các nước khác. Nhu hành lang thụ nội địa ngày một tăng cả về số lượng và giá cả (mức tăng trên 10%/năm). Điều quan yếu nữa là chúng ta không phải bỏ đô la để chi đầu vào trong SX nấm.

Cả thế giới mỗi năm SX được gần 30 triệu tấn, trong đó riêng Trung Quốc đạt trên 20 triệu tấn. Những năm 1960 vùng bờ cõi Đài Loan XK nấm đạt 100 triệu USD/năm và lấy việc phát triển SX nấm làm đột phá trong ngành nông nghiệp.

Từ năm 1980 đến nay, một số tỉnh ở Trung Quốc như Phúc Kiến coi nấm là cây làm giàu. Phúc Kiến có khoảng 4 triệu người chuyên trồng nấm (chiếm trên 10% dân số). Hàn Quốc, Đài Loan... Đang nhập cảng mạt cưa, rơm rạ, thân lõi ngô từ VN và họ SX nấm đạt giá trị gần 10 tỷ USD/năm, XK nấm đến hơn 80 quốc gia.

Kinh nghiệm phát triển nấm ở Trung Quốc và Hàn Quốc là ngay từ những năm 1980, Chính phủ đầu tư kinh phí nhập cảng công nghệ và thiết bị đương đại từ các nước phát triển như Mỹ, Hà Lan… để công nghiệp hóa ngành SX nấm.

Xu thế phát triển SX nấm đang chuyển dịch đến các nước nông nghiệp trong đó có VN vì là nơi có nhiều nguồn vật liệu để trồng nấm do quá trình SX nông nghiệp và công nghiệp nhẹ tạo ra, đồng thời cũng là nước có nguồn cần lao dồi dào, giá nhân công rẻ. SX nấm ngày một được cơ giới hóa, tự động hóa và trở nên một ngành kinh tế mạnh trên thế giới.

Một số nước như Nhật Bản, Đài Loan, Hàn Quốc, Trung Quốc đã và đang đầu tư vào VN để SX, chế biến và tiêu thụ nấm (có gần 20 cơ sở đang hoạt động từ Bắc vào Nam). Đây cũng là những đối tác tạo ra sự cạnh tranh để thúc đẩy ngành nấm VN cùng phát triển.

Trên thế giới, trong SX nông nghiệp ngoài ngành trồng trỉa và chăn nuôi, nấm còn được xếp vào là ngành SX thứ ba.

 (*): Tác giả hiện là GĐ trọng điểm Công nghệ sinh vật học thực vật, Viện Di truyền nông nghiệp